ΙΣΤΟ
ΡΙΑ

Στην αρχαιότητα ως Πόντος εννοείται η ελληνική ονομασία της γεωγραφικής περιοχής των νότιων παράλιων του Ευξείνου Πόντου (Μαύρης θάλασσας). Αν και τα σύνορά του μεταβάλλονταν σημαντικά ανάλογα με τη χρονική περίοδο, από την Ηράκλεια την Ποντική μέχρι τον ποταμό Φάση, που βρίσκεται στο Βατούμ της Γεωργίας, όπως αναφέρουν πολλοί ιστορικοί και γεωγράφοι της αρχαιότητας, σήμερα εννοούμε την περιοχή του βορειοανατολικού τμήματος της Τουρκίας, η οποία εκτείνεται σε βάθος 200 έως 300 χιλιομέτρων στο εσωτερικό της.

Οριοθετημένη περιοχή από τη φύση, καθώς διαχωρίζεται από την υπόλοιπη Μικρά Ασία από τις απροσπέλαστες οροσειρές του Σκυδίση, του Παρυάδρη και του Αντιταύρου. Πηγή ζωής και ευλογίας ο Πόντος, ευτύχισε να διαρρέεται από τους ποταμούς Άλυ, Ίρη, Μελάνθιο, Θερμόδωντα, Χαρσιώτη, Πρύτανη, Πυξίτη και πολλούς παραποτάμους.

Σε αυτή την περιοχή λοιπόν, περίπου στο 1000 π.Χ. γίνονται τα πρώτα εμπορικά ταξίδια από το Αιγαίο πέλαγος στον Άξενο Πόντο, ο οποίος αργότερα κατ’ ευφημισμόν ονομάστηκε Εύξεινος Πόντος, για την αναζήτηση διαφόρων μεταλλευμάτων, κυρίως χρυσού. Τον εμπορικό αυτό δρόμο αλλά και τον πλούτο της περιοχής, τα επιβεβαιώνουν οι αρκετοί αρχαίοι ελληνικοί μύθοι όπως αυτοί της τιμωρίας του Προμηθέα από το Δία στον Καύκασο, του Φρίξου και της Έλλης, της αργοναυτικής εκστρατείας, οι περιπέτειες του Oδυσσέα στη χώρα των Kιμμερίων, το ταξίδι του Ηρακλή στον Πόντο, του Θησέα και των Αμαζόνων, κ.ά.

Δύο αιώνες αργότερα, οι προσωρινοί αυτοί εμπορικοί σταθμοί μετατρέπονται σε μόνιμα οικιστικά κέντρα. Τον 8ο αιώνα π.Χ. ιδρύεται η Σινώπη, η πρώτη ελληνική πόλη στον Πόντο από Μιλήσιους, σε εξαιρετικά πλεονεκτική θέση εξαιτίας του καλού λιμανιού της και της ομαλής επικοινωνίας με τις γύρω περιοχές. H Σινώπη με τη σειρά της ίδρυσε το 756 π.X. την Tραπεζούντα –η οποία είναι αρχαιοτέρα πόλη της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης και σε αυτήν φιλοξενήθηκαν το 401 π.Χ. οι Μύριοι του Ξενοφώντα όταν αντίκρυσαν από τις Ποντικές Άλπεις την θάλασσα και αναφώνησαν το «θάλαττα, θάλαττα»–, την Kρώμνα, το Πτέριον, την Kύτωρο κ.ά.

Το 302-63 π.Χ ιδρύεται το Βασίλειο του Πόντου από τη δυναστεία των Μιθριδατών με πρωτεύουσα την Αμάσεια. Στα χρόνια του Μιθριδάτη Στ’ του Ευπάτορα ο Πόντος αποκτά μεγάλη φήμη. Η ελληνική γλώσσα καθιερώνεται ως η επίσημη του Βασιλείου ενώ κόβονται  και νομίσματα. Μετά την πτώση του Μιθριδάτη, ο Πόντος αφού περάσει στην κυριαρχία των Ρωμαίων, γίνεται περιοχή με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία.

Στη συνέχεια της ιστορίας, ο χριστιανισμός κάνει την εμφάνισή του στον Πόντο. Θα τον κυρήξει ο Απόστολος Ανδρέας. Μάταια οι Ρωμαίοι για 300 χρόνια θα προσπαθήσουν με θηριώδης διωγμούς να μην ανθίσει η νέα θρησκεία στην περιοχή. Ήδη εμφανίζονται και οι πρώτοι μάρτυρες της χριστιανοσύνης.

Στην περιοχή της Ματσούκας ιδρύονται οι μεγαλύτερες μονές του Πόντου, οι οποίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πνευματική καλλιέργεια των Ποντίων. Οι ιερές βασιλικές, πατριαρχικές και σταυροπηγιακές μονές του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος, που ιδρύθηκε το 270 μ.Χ. και θεωρείται και από τα αρχαιότερα ελληνικά μοναστήρια, της Παναγίας Σουμελά, που ιδρύθηκε το 386 μ.Χ. και του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, που ιδρύθηκε το 752 μ.Χ.

Ενώ οι Ρωμαίοι είχαν τοποθετήσει φύλακες στα σύνορα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (milites limitaneos) για να την προφυλάξουν από επιδρομές βαρβάρων και αλλοεθνών, αυτοί αντικαταστάθηκαν από τους ακρίτες, οι οποίοι συνέχισαν τη φύλαξη των χριστιανικών, πλέον, περιοχών. Γνώρισαν το απόγειο της δόξας τους, μεταξύ 7ου και 10ου αιώνα.

Το 1204, ιδρύεται η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας από τους Μεγάλους Κομνηνούς και συγκεκριμένα από τον Αλέξιο Ά Κομνηνό. Η αυτοκρατορία παραδόθηκε στον Μωάμεθ Β’ Πορθητή από τον Δαυβίδ Κομνηνό, μετά από 30 μέρες πολιορκίας της Τραπεζούντας, κι ενάντια στη θέληση του λαού, στις 15 Αυγούστου 1461. Άντεξε οκτώ χρόνια περισσότερο από την Κωνσταντινούπολη και ήταν το τελευταίο προπύργιο του ελληνισμού που «έπεσε» στα χέρια των οθωμανών κατακτητών.

Μετά την άλωση της Τραπεζούντας, το παλάτι των Κομνηνών μετατράπηκε σε στρατώνα γενιτσάρων, η μητρόπολη των Κομνηνών η Παναγία Χρυσοκέφαλος σε τζαμί, όπως και όλες οι εκκλησίες. Ακολουθεί η μοίρα του εξισλαμισμού και το φαινόμενο του «κρυπτοχριστιανισμού» (εμφανή πίστη στο Ισλάμ αλλά βαθιά στο χριστιανισμό).

Η συμβολή των Ελλήνων του Πόντου στην Επανάσταση του 1821 και την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους, αποτελεί, ίσως, ένα από τα πιο αποσιωπημένα κομμάτια της νότερης ιστορίας μας. Η συμβολή των Ποντίων στην Επανάσταση ήταν καθοριστική και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί τόσο από οργανωτικής πλευράς, όσο και από οικονομικής και πολεμικής συνεισφοράς. Πρωτοστάτης και αρχηγός της Επανάστασης ήταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, από το χωριό Υψηλή του Όφη. Την τελευταία μάχη της Ελληνικής Επανάστασης (1829), την έδωσε ο Δημήτριος Υψηλάντης, αδελφός του Αλέξιου, στην Πέτρα Βοιωτίας.

Το 1908 εμφανίζεται στη Θεσσαλονίκη το τουρκικό εθνικιστικό κόμμα «Ένωση και Πρόοδος» και έξι χρόνια αργότερα, από το 1914 μέχρι το 1918, συντελείται στους χριστιανικούς πληθυσμούς του Πόντου, η πρώτη φάση της Γενοκτονίας από τους Νεότουρκους. Εκτοπίζονται ολόκληρα χωριά στα βάθη της μικρασιατικής ενδοχώρας, ενώ όσοι άνδρες δεν κατατάσσονταν στο στρατό εκτελούσαν καταναγκαστικά έργα στα τάγματα εργασίας (αμελέ ταμπουρού).

Στις 19 Μαΐου 1919 αποβιβάζεται στο λιμάνι της Σαμψούντας ο Μουσταφά Κεμάλ και ξεκινά η δεύτερη και σκληρότερη φάση της Γενοκτονίας. Με συνοπτικές διαδικασίες εκτελείται η ελίτ του Πόντου. Ιερείς, δάσκαλοι, βουλευτές, επιχειρηματίες, μαθητές βρίσκουν τραγικό επίλογο στις κρεμάλες της Αμάσειας, στα λεγόμενα Δικαστήρια Ανεξαρτησίας.

Και στις δύο φάσεις της Γενοκτονίας δημιουργήθηκαν τα αντάρτικα σωματα σωτηρίας  ως δύναμη αυτοάμυνας και αυτοπροστασίας του Ελληνισμού της περιοχής, στον ανατολικό Πόντο, κυρίως στην περιοχή της Σάντας, και στον δυτικό Πόντο, κυρίως στην περιοχή της Σαμψούντας και της Πάφρας. Τα σώματα αυτά, συγκροτούνταν από άτομα τα οποία ήταν φυγόστρατοι, λιποτάκτες, καταδιωκόμενοι και είχαν ως σκοπό να προστατεύσουν τα χωριά τους και τον άμαχο πληθυσμό. Σε κάποιες περιπτώσεις εκδηκήθηκαν και τιμώρησαν Τούρκους για τα εγκλήματα που διέπρατταν. Γύρω στο 1919 τα αντάρτικα σώματα μαζί με άλλους παράγοντες του Πόντου (πολιτικούς, Εκκλησία) δραστηριοποιήθηκαν για τη δημιουργία της Δημοκρατίας του Πόντου· ένα όνειρο που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.

Ο τραγικός απολογισμός της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου είναι 353.000 νεκροί –σε σύλογο περίπου 700.000 Ελλήνων χριστιανών– και χιλιάδες άνθρωποι που εγκαταλείπουν τις πατρωγονικές τους εστίες, το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάνης, προς την Ελλάδα και τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ.

Ενώ οι πρόσφυγες που καταφθάνουν στην Ελλάδα εγκαθίστανται με δυσκολίες στη νέα τους πατρίδα, δεν έχουν την ίδια μοίρα οι πρόσφυγες που πήγαν στις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, που δέχονται εκτοπισμούς από το καθεστώς του Στάλιν (1936-1949) στα βάθη της Ασίας.

Μετά το πρώτο κύμα προσφύγων στη Ελλάδα από τον Πόντο, το 1923, ακολούθησαν και άλλα δύο, από τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, το 1966 και 1988-89.

Το 1994 η Βουλή των Ελλήνων αναγνωρίζει ομόφωνα την 19η Μαΐου ως ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου.

Για πρώτη φορά, ύστερα από 88 χρόνια από την ανταλλαγή των πληθυσμών, στις 15 Αυγούστου 2010, γίνεται πατριαρχική Θεία Λειτουργία στην Παναγία Σουμελά της Τραπεζούντας. Χιλιάδες χριστιανοί από την Ελλάδα, τη Ρωσία αλλά και ντόπιοι κάτοικοι του Πόντου, συμμετέχουν συγκινημένοι στο γεγονός.