Το ταφικό έθιμο των Ποντίων στα Σούρμενα Αττικής είναι ανάμεσα στα επτά νέα στοιχεία που εντάχθηκαν στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.
Οι Πόντιοι της περιοχής των Σουρμένων Αττικής, οι συγγενείς και οι φίλοι τους, την Κυριακή του Θωμά, διατηρούν και αναβιώνουν, εδώ και πάνω από 100 χρόνια, το Ταφικό Έθιμο που έφεραν μαζί τους από τον Πόντο. Πλήθος Ποντίων απ’ όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό, συγκεντρώνεται στην περιοχή για να τιμήσουν και να βιώσουν από κοντά το έθιμο.
Στον Πόντο το έθιμο γιορταζόταν τη δεύτερη μέρα του Πάσχα και εξέφραζε την πίστη του ποντιακού λαού στην χριστιανική αντίληψη για την ανάσταση των νεκρών, το σεβασμό και την τιμή προς τους εκλιπόντες, αφού αφιέρωναν τη δεύτερη μέρα της μεγάλης γιορτής της Χριστιανοσύνης.
Τιμούν τους νεκρούς τους σε τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους τη Λαμπροδευτέρα, την Κυριακή του Θωμά ή του Αγίου Πνεύματος, ανάλογα με την περιοχή καταγωγής των προγόνων τους και τις τότε συνήθειές τους. Οι μοναδικές φορές που δεν έγινε το ταφικό έθιμο ήταν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, καθώς οι εγκαταστάσεις των Γερμανών στο αεροδρόμιο του Ελληνικού έγιναν στόχος βομβαρδισμών, και τα τρία χρόνια της πανδημίας.
Λευκά τραπεζομάντηλα και κεράσματα
Το έθιμο ξεκινά με την τέλεση της Πανηγυρικής Κυριακάτικης Θείας Λειτουργίας στον Ιερό Ναό Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στα Σούρμενα, υπέρ αναπαύσεως των ψυχών των απανταχού κεκοιμημένων Ποντίων. Αμέσως μετά, τα μέλη της κάθε οικογένειας και οι ιερείς, κατευθύνονται στο κοιμητήριο της περιοχής. Εκεί ο καθένας πηγαίνει στον οικογενειακό τάφο.
Οι συγγενείς στρώνουν λευκά τραπεζομάντηλα στα οποία ακουμπούν τσουρέκια, κόκκινα αυγά, μεζέδες, ούζο και όλοι μαζί περιμένουν τον ιερέα να τελέσει τρισάγιο. Παράλληλα προσφέρονται στους παρευρισκόμενους συμβολικά κεράσματα, σημείο που αποτελεί και τον πυρήνα του εθίμου.
Οι συγγενείς συζητούν για τα κεκοιμημένα προσφιλή πρόσωπα, θυμούνται τα προτερήματά τους, στιγμές τους και ό,τι προκαλεί την αίσθηση της ζωντανής παρουσίας των νεκρών ανάμεσά τους. Συνυπάρχουν μαζί τους και το αναστάσιμο κλίμα κυριαρχεί στον χώρο του κοιμητηριού. Είναι μέρα χαράς και όχι πονεμένης ανάμνησης. Στο τέλος προσφέρουν στον ιερέα και τους παρευρισκόμενους κόκκινα αυγά και τσουρέκια και όλοι μαζί ψάλλουν το Χριστός Ανέστη.
Ιστορικό
Εάν αναζητήσει κανείς τις “ρίζες” του εθίμου, θα τις βρει σε αττικές λευκές ληκύθους, τα αγγεία που εμφανίστηκαν γύρω στο 470 και χρησιμοποιούνταν μέχρι το 400 π.Χ. αποκλειστικά σε ταφικές τελετές. Σε λήκυθο του 430 π.Χ. που βρίσκεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης απεικονίζεται πεπλοφόρος γυναίκα που φέρει προσφορές σε τάφο, ενώ στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο φυλάσσεται παρόμοιο αγγείο που βρέθηκε στην Ερέτρια και χρονολογείται γύρω στο 440 π.Χ.
Απεικονίζεται ο νεκρός έφηβος με χλαμύδα, πέτασο και δόρυ, όρθιος να αντικρίζει την επιτύμβια στήλη του προς την οποία έρχεται μια γυναικεία μορφή με κάνιστρο γεμάτο στεφάνια προσφορών, για να στολίσει το ταφικό μνημείο. Σύμφωνα με μαρτυρίες ανθρώπων πρώτης γενιάς, μετά τον ξεριζωμό του 1922, οι Πόντιοι που ήρθαν στην περιοχή τήρησαν το ταφικό έθιμο, όπως ακριβώς και στον Πόντο, ακόμα και αν δεν υπήρχε νεκρός.
Έρχονταν από το Σάββατο και στήνανε μεγάλο γλέντι. Κάθε μεγάλη παρέα που έρχονταν είχε και τη λύρα της και γλένταγαν όλο το βράδυ. Το πρωί κάνανε το έθιμο και μετά επιστρέφανε ξανά στην πλατεία και συνέχιζαν το γλέντι μέχρι αργά την Κυριακή. Με άξονα το ταφικό έθιμο τις τελευταίες δεκαετίες πραγματοποιούνται κάθε χρόνο πενθήμερες πολιτιστικές εκδηλώσεις, το «Παμποντιακόν Πανοΰρ» από την Ένωση των Ποντίων Σουρμένων.
Η Εθνική Επιστημονική Επιτροπή, κατά τη συνεδρίασή της στις 18 Δεκεμβρίου 2024, έκρινε θετικά την εισήγηση για την εγγραφή επτά στοιχείων άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, την οποία και έκανε δεκτή η υπουργός Πολιτισμού.
Τα στοιχεία που εγγράφονται στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας είναι τα εξής:
1. Η τεχνική της βαρελοποιίας, στην Achaia Clauss
Η τέχνη της βαρελοποιίας και κατ’ επέκταση τα χειροποίητα βαρέλια που περιέχουν κρασί αλλά κυρίως γλυκιά, ερυθρή Μαυροδάφνη της Achaia Clauss είναι στο επίκεντρο της αμπελοοινικής πολιτιστικής ταυτότητας του Νομού Αχαΐας. Η τέχνη της βαρελοποιίας στην Achaia Clauss ξεκινάει από ιδρύσεώς της, το 1861 και σήμερα, ασκείται στο χώρο της για ανάγκες οινοποίησης και για σκοπούς πολιτιστικής ανάδειξης μέσα από τα χειροποίητα δρύινα βαρέλια, κατασκευής 1882 και μετά, γεμάτα ακόμα με Μαυροδάφνη άριστης ποιότητας. Επιπλέον, για τη διάσωση της πολιτισμικής τεχνογνωσίας, έχει δημιουργηθεί Μουσείο Βαρελιού, όπου βιώνεται και ασκείται η τέχνη της κατασκευής του βαρελιού (το έτος 2010 εκδόθηκε σχετικό βιβλίο με αυτοχρηματοδότηση).
2. Η αμπελοοινική παράδοση της Μαυροδάφνης στην Achaia Clauss
Η Μαυροδάφνη της Achaia Clauss είναι στο επίκεντρο της αμπελοοινικής πολιτιστικής ταυτότητας του Νομού Αχαΐας. Για την παρασκευή της Μαυροδάφνης χρησιμοποιούνται σταφύλια από τις περιοχές της Πάτρας, τα οποία συγκεντρώνονται από τους ιδιόκτητους αμπελώνες και συμπληρωματικά από άλλους τοπικούς παραγωγούς που γνωρίζουν την ειδική επεξεργασία, διά της οποίας ανακόπτεται η ζύμωση με αλκοόλ, με αποτέλεσμα το γλυκό κρασί της Μαυροδάφνης, ένα προϊόν με μεγάλη διατροφική, οικονομική και συμβολική αξία το οποίο χρησιμοποιείται σε καθημερινές, αλλά και ιδιαίτερες περιστάσεις, με αποκορύφωμα τη χρήση του ως νάμα στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
3. Το ταφικό έθιμο των Ποντίων, στα Σούρμενα Αττικής
Το Ταφικό Έθιμο ξεκινά με την τέλεση της Πανηγυρικής Κυριακάτικης Θείας Λειτουργίας στον Ιερό Ναό Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στα Σούρμενα. Αμέσως μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας, τα μέλη της κάθε οικογένειας μεταβαίνουν στο κοιμητήριο, όπου κάθε οικογένεια τελεί τρισάγιο στον οικογενειακό τάφο ενώ παράλληλα προσφέρονται στους παρευρισκόμενους συμβολικά κεράσματα (πασχαλινά αυγά και τσουρέκια). Αυτό το σημείο αποτελεί και τον πυρήνα του εθίμου, καθώς η παρουσία των μελών όλων των οικογενειών και η προσφορά των πασχαλινών εδεσμάτων σε ένα χώρο όπου αισθάνονται να συνυπάρχουν με τα κεκοιμημένα προσφιλή τους πρόσωπα, δημιουργεί το αναστάσιμο κλίμα που κυριαρχεί στον χώρο του κοιμητηριού.
4. Κοινωνικές πρακτικές και παραδόσεις στα τσιπουράδικα του Βόλου και της Νέας Ιωνίας Μαγνησίας
Συνεχίζοντας μια παράδοση που μετρά περισσότερα από εκατό χρόνια, τα τσιπουράδικα του Βόλου και της Νέας Ιωνίας Μαγνησίας αποτελούν το δημοφιλέστερο είδος εστίασης στην περιοχή, με μεγάλη σημασία για την κοινωνική ζωή και για την οικονομία της. Χαρακτηριστικό τους είναι η μεγάλη ποικιλία μεζέδων που σερβίρονται με την παραγγελία τσίπουρου, με συγκεκριμένους κανόνες και τελετουργικό.
5. Λειδινός της Αίγινας
Έθιμο επαναλαμβανόμενο κάθε 14 Σεπτέμβρη στην Κυψέλη Αίγινας. Ονόμαζαν «ΛΕΙΔΙΝΟ» ένα πρόχειρο ελαφρύ γεύμα που έπαιρναν οι αγρότες το σούρουπο, επιστρέφοντας από μια κοπιαστική μέρα στα χωράφια. Η συνήθεια αυτή επαναλαμβανόταν κάθε μέρα από μέσα Μαρτίου έως μέσα Σεπτεμβρίου – περίοδος δηλαδή που η μέρα είναι μεγάλη και οι εργάτες δούλευαν «όσο έβλεπαν». Τους επόμενους έξι μήνες, η ημέρα μικραίνει οπότε ο χρόνος εργασίας στο ύπαιθρο αναγκαστικά περιορίζεται, σουρουπώνει νωρίς και δεν υπάρχει ανάγκη για «λειδινό» γεύμα. Παρομοιάζεται αυτή η διακοπή ως θάνατος του «Λειδινού» και σηματοδοτείται με μια παρωδία κηδείας ομοιώματος νεκρού, με μοιρολόι, ταφή, κόλλυβα που καταλήγει σε γλέντι.
6. Ο χορός της τράτας στην Περαχώρα και το Λουτράκι Κορινθίας
Ο «Χορός της Τράτας» αποτελεί ένα τελετουργικό χορευτικό δρώμενο με διαβατήριο χαρακτήρα, που λαμβάνει χώρα στην Περαχώρα και στο Λουτράκι Κορινθίας, καθ’ όλη τη διάρκεια του Τριωδίου, σε διάφορα σημεία αναφοράς των κοινοτήτων, όπως αυλόγυροι εκκλησιών και εξωτερικοί χώροι κοινοτικών κτιρίων, ενώ την Καθαρά Δευτέρα ο χορός πραγματοποιείται στις κεντρικές πλατείες των δυο οικισμών. Οι συμμετέχοντες επιτελεστές, πιάνονται σταυρωτά και χορεύουν γύρω από την φωτιά, επιτελώντας έναν μέσα-έξω βηματισμό και τραγουδώντας αντιφωνικά τοπικά αποκριάτικα τραγούδια στα ελληνικά και στα αρβανίτικα.
7. Έθιμο Άη Γιώργη στη Μητρόπολη Καρδίτσας
Το Έθιμο του Άη Γιώργη πραγματοποιείται στο χωριό Μητρόπολη (Παλιόκαστρο) Καρδίτσας, ανήμερα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου, που σύμφωνα με το Ορθόδοξο εκκλησιαστικό εορτασμό, είναι μετακινούμενη γιορτή. Την ημέρα του εορτασμού και μετά τη Θεία Λειτουργία οι γυναίκες του χωριού συγκεντρώνονται στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου του Μεγαλομάρτυρα, πιάνονται στον χορευτικό κύκλο και χορεύουν τραγουδώντας αντιφωνικά χωρίς τη συνοδεία μουσικών οργάνων το «μοναδικό» τραγούδι του Άη Γιώργη. Το Έθιμο του Άη Γιώργη τελούνταν από παλιά στο χωριό αλλά τη δεκαετία του 1990 ατόνησε και ξεκίνησε να τελείται από το 2015 και πάλι με την επαναδραστηριοποίηση και πρωτοβουλία του Διοικητικού Συμβουλίου και των γυναικών του Μορφωτικού Συλλόγου Μητρόπολης.
Πληροφορίες από mixanitouxronou.gr και mag24.gr, βίντεο: Ένωση Ποντίων Σουρμένων
