Η μονή του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος αποτελεί την πρώτη μόνη που ιδρύθηκε στον Πόντο, από τους πρώτους Ποντίους χριστιανούς που ζούσαν στα παράλια της Μικράς Ασίας, και θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα ελληνικά μοναστήρια.
Οι συστηματικοί διωγμοί του Δεκίου εναντίων των χριστιανών τα έτη 249 μέχρι 251, τούς αναγκάζουν να καταφύγουν στα παρθένα δάση, στα αδιάβατα βουνά των Ποντικών Άλπεων, που απείχαν 8 ώρες από την Τραπεζούντα. Μετά από περίπου δύο χρόνια, το 253, και μέχρι το 268, γίνονται και νέοι διωγμοί επί Βαλεριανού. Οι χριστιανοί προχώρησαν και πάλι προς τα βάθη του Πόντου με τα αχανή βουνά του.
Κάπου εκεί λοιπόν, ο Ιωάννης, βαθυγνώστης της χριστιανικής θρησκείας με καταγωγή από την Μικρά Ασία, μαζί με τους άλλους χριστιανούς (αναχωρήτες), το έτος 270 ο Ιωάννης ίδρυσε την μονή Αγίου Βαζελώνος, 40 χιλιόμετρα από την Τραπεζούντα, στην περιοχή της Ματσούκας.
Η πρώτη εκδοχή για την προέλευση της ονομασίας της μονής, υποστηρίζει πως έλαβε την ονομασία της από το όρος πάνω στο οποίο χτίστηκε, ενώ η δεύτερη εκδοχή υποστηρίζει πως έλαβε την ονομασία της από τον τόπο που ξεκίνησε το κήρυγμα του ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, δηλαδή από τη γη Ζαβουλών. Έπειτα από παραφθορά η ονομασία Ζαβουλών μετατράπηκε σε Βαζελών.
Η παράδοση θέλει, οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος να περνούν πρώτα από την μονή Βαζελώνος πριν πάνε στο όρος Μελά με την εικόνα της Παναγίας, και ιδρύσουν τη μονή Παναγίας Σουμελά, το 386.
Η μόνη καταστράφηκε από τους Πέρσες στα τέλη του 6ου αιώνα και ανοικοδομήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό με δαπάνη του αυτοκρατορικού ταμείου. Με αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, την ανακήρυξε βασιλική και αποφάσισε η ανοικοδόμησή της να γίνει στη σκήτη του Προφήτη Ηλία σε παμμέγιστο βράχο, σε ένα απέραντο δάσος κοντά στην παλαιά τοποθεσία για να μην μπορεί να λεηλατηθεί από επιδρομές.
Κατά τα βυζαντινά χρόνια η μονή Αγίου Ιωάννου Βαζελώνος περνά μια περίοδο άνθησης καθώς οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας την προστατεύουν και την ευεργετούν. Κατά το έτος 1819 η μόνη λεηλατήθηκε από ληστές, οι οποίοι απογύμνωσαν το πλούσιο αρχειοφυλακείο της. Κάποια χειρόγραφα χάθηκαν από περιηγητές και ερευνητές, που τα έκλεψαν κατά την επίσκεψή τους στη μονή. Από τα σημαντικότερα χειρόγραφα της μονής που διασώθηκαν είναι ο 5ος κώδικας της. Ο 5ος κώδικας αποτελεί τα λεγόμενα Acta Vazelonos τα οποία δίνουν πολύ σημαντικές πληροφορίες για την αγροτική, κοινωνική και οικονομική ζωή στο Βυζάντιο, καθώς και για το δίκαιο της εποχής.
Kατά το τέλος του 17ου αιώνα, η μονή του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος περιήλθε σε οικονομική κρίση. Η διάλυσή της αποτράπηκε με την οικονομική υποστήριξη των τσάρων της Ρωσίας Πέτρου και Ιωάννη.
Το 1923 η μόνη ακολούθησε την τραγική μοίρα του υπόλοιπου Ελληνισμού του Πόντου και της Μικράς Ασίας. Ο μοναχός Διονύσιος Αμαραντίδης κατά την έξοδο από τη μονή, διέσωσε και μετέφερε στην Ελλάδα στη μονή της Αγίας Τριάδος στις Σέρρες την εικόνα του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου. Η ανιστόρηση της βασιλικής, πατριαρχικής και σταυροπηγιακής μονής Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα, επιχειρείται στον Άγιο Δημήτριο Ελλησπόντου Κοζάνης από το σωματείο «Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα». Το 1970, η εικόνα της απότομης του Αγίου Ιωάννη τοποθετήθηκε με τιμές στον Ιερό Ναό Προδρόμου και Βαπτιστού Αγίου Ιωάννη, στον Άγιο Δημήτριο, όπου γίνεται πανηγυρικός εορτασμός κάθε χρόνο στις 24 Ιουνίου.
