Ο Άγιος Ευγένιος κατά πολλούς είναι το καύχημα του Πόντου. Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα, εξού και το προσωνύμιο «Τραπεζούντιος» που του έχει αποδοθεί και ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας. Έζησε την εποχή όπου διοικητής της Καππαδοκίας ήταν ο Λυσίας, ο οποίος ήταν σκληρός διώκτης των χριστιανών και πιστός στην περσική θεότητα του «Μίθρα», που τότε ήταν πολιούχος της Τραπεζούντας. Έτσι, λοιπόν, όσοι πίστευαν στην νέα θρησκεία, τον χριστιανισμό δηλαδή, υπέστησαν φρικτά βασανιστήρια.
Κάτοικοι, λοιπόν, της Τραπεζούντας, πιστοί στον Λυσία και στη θρησκεία του, καταγγέλλουν τον Άγιο Ευγένιο και τους συναθλητές του, Ουαλεριανό, Κανίδιο και Ακύλα, ότι διδάσκουν και μιλούν για τον χριστιανισμό. Αρχικά συλλαμβάνουν τον Ακύλα, ο οποίος, παραδέχθηκε την πίστη του στον Ιησού Χριστό και άθελά του προδίδει τον Κανίδιο και τον Ουαλεριανό. Οι τρεις τους, λοιπόν, αφού φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, ύστερα από υπόδειξη του Λυσία, στον οποίο, όταν παρουσιάστηκαν ομολόγησαν την πίστη τους στον Εσταυρωμένο.
Ο Ευγένιος τότε κατάφερε να ξεφύγει και κρυβόταν σε μια σπηλιά στο δάσος, μέχρις ότου του παρουσιάστηκε ο Χριστός, ο οποίος τον ενθάρρυνε να φανερωθεί και να ομολογήσει την πίστη του. Έτσι κι έγινε. Ο «Τραπεζούντιος» προκαλεί, ουσιαστικά, τη σύλληψή του και οδηγείται ενώπιον του Λυσία, όπου ομολογεί την πίστη του στον Χριστό. Όπως ήταν αναμενόμενο βασανίζεται και οδηγείται στην φυλακή.
Ο Λυσίας, ωστόσο, προκειμένου να τον πείσει να αλλάξει τη θρησκεία του, τον καλεί να αποδείξει την πίστη του. Ο Άγιος Ευγένιος οδηγείται σε έναν ειδολολατρικό ναό. Όσο προσεύχεται, τρία ειδολολατρικά αγάλματα θρυμματίζονται, εντυπωσιάζοντας όσους παρεβρίσκονταν στο ναό. Τότε πολλοί άρχισαν να πιστεύουν στη νέα θρησκεία. Ο Λυσίας, όπως ήταν αναμενόμενο, εξοργίζεται, με αποτέλεσμα να διατάξει να ετοιμαστεί μια κάμινος και να ριχθούν μέσα, τόσο ο Άγιος Ευγένιος, όσο και οι συναθλητές του. Η φωτιά, όμως, σβήνει και όταν, λίγες μέρες αργότερα, οι δήμιοι πάνε στο μέρος όπου τους είχαν ρίξει, τους αντίκρισαν σώους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξουν πίστη, επηρεαζόμενοι και εντυπωσιασμένοι από το θαύμα. Εξοργισμένος, μετά και από αυτό το θαύμα ο Λυσίας, διατάζει τον αποκεφαλισμό των Ουαλεριανό, Κάνδιδο και Ακύλα και τη σταύρωση του Ευγένιου. Ως εκ θαύματος πάλι, ο Ευγένιος ελευθερώνεται και οι πληγές του θεραπεύονται. Οι συγκρατούμενοί του, άφωνοι από το μεγαλείο του θαύματος, προσέρχονται και αυτοί στο χριστιανισμό. Ο Λυσίας αποδίδει αυτό το θαύμα στη μαγεία και διατάζει τον αποκεφαλισμό του Αγίου, ο οποίος πραγματοποιείται στις 21 Ιανουαρίου 292 μ.Χ., την ημέρα, δηλαδή, που τιμάται και η μνήμη του. Το σκήνωμά του κλάπηκε από πιστούς του χριστιανισμού και τάφηκε κοντά στον τόπο του μαρτυρίου του, όπου οι χριστιανοί έχτισαν ναό προς τιμήν του. Στο ναό αυτό, στέφονταν οι βασιλείς του Πόντου.
Αργότερα οι μεγάλοι Κομνηνοί, οι οποίοι τον θεώρησαν προστάτη τους, θέλοντας να τιμήσουν ακόμη περισσότερο τη μνήμη του, χάραξαν τη μορφή του σε νομίσματα και σε εμβλήματα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
Να σημειωθεί πως ο Άγιος Ευγένιος ήταν ο δεύτερος Επίσκοπος της Τραπεζούντας, μετά τον ιδρυτή της, Απόστολο Ανδρέα.
Ο μαρτυρικός θάνατος τόσο του Αγίου Ευγενίου, όσο και των συναθλητών του, είχαν ως αποτέλεσμα τη διάδοση του χριστιανισμού στον Πόντο και ιδιαίτερα στην Τραπεζούντα με ταχύτατο ρυθμό. Γρήγορα απέκτησε τη φήμη του «ιατρού και θεραπευτή των σωμάτων και των ψυχών».
Όταν οι Τούρκοι κατέκτησαν την Τραπεζούντα, μετέτρεψαν το ναό του σε τζαμί, όπου ο Μωάμεθ έκανε εκεί, την πρώτη Παρασκευή μετά την κατάληψή της, το πρώτο του ναμάζι (προσευχή των μουσουλμάνων). Αυτός είναι και ο λόγος που το τέμενος πήρε το όνομα « Γενί Τζουμά Τζαμισί», δηλαδή «Τέμενος της νέας Παρασκευής».
Η μνήμη του Αγίου τιμάται στη Μονή του Αγίου Διονυσίου στο Άγιο Όρος από το 1375 μ.Χ. έως και σήμερα, τόσο στις 21 Ιανουαρίου, ημέρα του μαρτυρίου του, όσο και στις 24 Ιουνίου, ημέρα των γενεθλίων του.
Αποτμήματα του Ιερού Λειψάνου του Αγίου Ευγενίου βρίσκονται στη Μονή Παναγία Σουμελά Βερμίου και στη Μητρόπολη Νέας Κρήνης και Καλαμαριάς.
Χαρακτηριστό τροπάριο προς τιμήν του Αγίου Ευγενίου είναι το ακόλουθο:
«Τών μαρτύρων τό κλέος, τού Πόντου τό καύχημα,
Καί τόν θησαυρόν Τραπεζούντος,
τόν γενναίον Ευγένιον,
τόν μέγαν αντιλήπτορα,
πιστόν, τόν κήρυκα τής πίστεων ημών,
ταίς αγγελικαίς υμνωδίαις ευφημούντες λέγομεν.
Δόξαν τώ δεδοκότι σοί ισχύν,
δόξα τω σε στεφανώσαντι,
δόξα τώ ενεργούντι διά σού πάσιν ιάματα».
